Musea

Museum Gugging: Art-brut

Museum Gugging © FREN Media, Frits Roest

Art-brut is de term van de Franse kunstenaar Jean Dubuffet voor originele kunst die zonder academische of kunsttheoretische achtergrond tot stand komt. Kunst dus die getuigt van een zeer persoonlijke en non-conformistische vormentaal. Het zijn veelal werken van mensen met psychische problemen of kunstenaars die anderszins buiten het officiële, culturele circuit vallen. Zo is ook de collectie van Museum Gugging, gevestigd op het terrein van een voormalig psychiatrisch ziekenhuis, ontstaan. Begin jaren tachtig begon toenmalig directeur/psychiater Leo Navratil met kunsttherapie voor patiënten – aanvankelijk als bezigheidstherapie. Toen hij ontdekte dat sommige patiënten meer artistiek talent hadden dan anderen, richtte hij in 1981 het Centrum voor Kunst en Psychotherapie op in een leegstaand quarantaine-paviljoen. Onder zijn opvolger, psychiater en kunstenaar Johann Feilacher, veranderde dit centrum in een woongemeenschap voor kunstenaars – het Huis van de Kunstenaars – met plek voor een tiental uitzonderlijk artistiek begaafde bewoners. Om te benadrukken dat het niet om een sociaal project of bezigheidstherapie ging, hief hij hun status als patiënten op; voortaan zouden hun persoonlijkheid en kunst centraal staan.

Kopffüßler

Villa op het terrein van Gugging: een ruimte voor evenementen © FREN Media, Frits Roest

Een halve eeuw later behoren de kunstenaars uit Gugging behoren tot de belangrijkste vertegenwoordigers van Art-brut en zijn hun werken wereldwijd vertegenwoordigd in belangrijke musea en privécollecties. Het beste overzicht van hun creaties krijg je niettemin in het mooi in het groen gelegen Museum Gugging zelf, dat werd opgericht na de verhuizing van het psychiatrisch ziekenhuis in 2008. De afdeling Gugging-klassiekers biedt een selectie uit de uitstekende schilderijen, tekeningen, prenten en objecten – zowel figuratief als abstract – van Gugging-kunstenaars van de afgelopen vijftig jaar, onder andere van de succesvolle August Walla, Oswald Tschirtner en Johann Hauser, Rudolf Horacek en Leopold Stobl. De werken van de meer dan 30 kunstenaars worden regelmatig uitgewisseld, zodat er regelmatig iets nieuws te zien is.

Voorbeelden van Gugginger kunstenaars (v.l.n.r.): Leopold Strobl, Ohne Titel; Oswald Tschirtner, Menschen; Rudolf Horacek, Rudolf in Mannswörth © Privatstiftung – Künstler aus Gugging

Veel Guggingers hebben een onmiskenbaar eigen, markante stijl. Oswald Tschirtner (1920-1970) bijvoorbeeld staat bekend om zijn geslachtsloze Kopffüßler: afbeeldingen van mensen met alleen een hoofd en voeten, zonder romp. Het is fascinerend om te zien hoeveel verschillende expressies en emoties hij in de schetsmatige hoofden en lichaamshoudingen weet te leggen. Handelsmerk van Franz Kamlander (1920-1999) zijn ongetwijfeld zijn bonte koeien: rood, geel of klassiek zwart-wit gevlekt. Typisch voor het werk van de oudste levende kunstenaar Heinrich Reisenbauer (1938), zijn de series met herhalingen van één element in verschillende maar vergelijkbare vormen. Een voorbeeld zijn de zonnen op de façade van het museum zelf. Vrouwen en erotiek zijn de dominante thema’s in het werk van Karl Vondal (1953), die daarnaast veelvuldig gebruik maakt van de collagetechniek. Ernst Herbeck (1920-1991) werd geboren met een hazenlip en sprak moeizaam en slecht verstaanbaar. De duizenden gedichten waarin hij zich wel kon uiten, hebben in literaire kringen brede weerklank gevonden.

Naast de vaste tentoonstelling biedt Museum Gugging door middel van wisselende tentoonstellingen ook ruimte om werk van andere Oostenrijkse en internationale vertegenwoordigers van de Art Brut te laten zien of dieper in te gaan op minder bekende aspecten van Gugging’s kunst.

Actieve gemeenschap

Art-brut op het Huis van de Kunstenaars © Foto: FREN Media, Emely Nobis

Wat Gugging, naast de ligging in het groen, ook bijzonder maakt: het is een levendige gemeenschap, met naast het museum (met winkel en restaurant) ook een galerie, een atelier en (nog steeds) het Huis van de Kunstenaars. Dit bont beschilderde pand – op een steenworp afstand van het museum – biedt momenteel een vorm van beschermd wonen aan veertien kunstenaars. Wie vanwege zijn of haar talent een plek krijgt in de woongemeenschap, kan er desgewenst tot aan het levenseinde blijven wonen – ook als hij of zij niets (of niets van voldoende kwaliteit) produceert. Klopt de kwaliteit wel, dan kunnen de werken worden verkocht via de galerie of belanden ze in de museumcollectie. De verdiensten zijn voor de kunstenaars zelf, waarbij sommigen wel een zaakwaarnemer hebben om hun financiën in goede banen te leiden.

Hoe de Art-brut-kunstenaars omgaan met hun succes in heel verschillend. Sommigen blijven er volstrekt onverschillig onder; anderen genieten van hun succes. Zo ging Johann Fischer (1919-2008), bekend om zijn beeld-tekstcombinaties, altijd graag naar exposities met zijn werk. Als hij dan zijn eigen teksten las, concludeerde hij vergenoegd: “Sehr gescheit was Ich da geschrieben hab.”

Museum Gugging, Am Campus 2 in Klosterneuburg, museumgugging.at

Museum Gugging ligt circa 20 kilometer van Wenen op een kleine heuvel (in de onmiddellijke nabijheid van het Instituut voor Wetenschap en Technologie) in Maria Gugging in de gemeente Klosterneuburg. Het Museum is vanuit Wenen zowel per metro/bus, auto of fiets bereikbaar. Kijk hier voor alle mogelijkheden.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.