Stedentrip
Freistadt Bierstad
Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest
De biergeschiedenis van Freistadt begint omstreeks 1220, toen de stad werd gesticht door de Babenbergse Leopold VI, hertog van Oostenrijk. Behalve met een stuk grond om een huis te bouwen, lokte hij ook met tal van privileges inwoners naar zijn nieuwe stad. Zo werd iedereen die zich in Freistadt vestigde – de naam zegt het al – een vrije burger: bevrijd dus van het betalen van belastingen.
Brouwprivilege
Ook kregen de burgers een brouwprivilege: het recht om zelf bier te brouwen. Leopold VI deed dat niet uit de goedheid van zijn hart. Het was pure noodzaak, legt curator Fritz Fellner van het Schlossmuseum in Freistadt uit. ‘Zonder die privileges was hier niemand vrijwillig naartoe gekomen. Dit gebied was een wildernis: een kaal en koud steppegebied met een rauw klimaat.’
Leopold wilde er niettemin een stad stichten vanwege de ligging langs een belangrijke handelsroute van Opper-Oostenrijk richting Bohemen. Fellner: ‘Het was indertijd gebruikelijk om op een dagmars afstand – toen zo’n veertig kilometer – telkens een handelspost te vestigen om paarden te wisselen en te overnachten. Freistadt moest die tussenpost worden op de voor hem belangrijke handelsweg van Enns naar Budweis in het huidige Tsjechië.’
Om goed zicht te hebben op de omgeving, werd Freistadt op een heuvel aangelegd. De rechthoekige plattegrond met recht op elkaar staande en voor de 13de eeuw relatief brede straten wijst op de planmatige aanleg. Het kasteel waarin nu het Schlossmuseum is gevestigd, ligt midden in het stadje. Het werd tussen 1363 en 1398 gebouwd als onderdeel van de stadsbevestiging. Een vorst heeft er nooit gewoond; het diende als zetel voor het administratieve apparaat van de Herrschaft Freistadt.
De waarde van het brouwprivilege van de Freistädter burgers kan niet worden onderschat. In een straal van acht kilometer rondom de stad mocht alleen Freistädter bier worden geschonken én mocht niemand anders bier brouwen. Door dit protectionisme was er geen concurrentie én een gegarandeerde afzetmarkt. Klaus Fürst-Elmecker, wethouder voor cultuur en monumentenzorg, daalt met ons af naar de bierkelders van Freistadt. Ze liggen overal onder de straten en pleinen en tellen soms wel drie verdiepingen, dus er werd heel wat gebrouwen. Ook het relatief grote, rechthoekige marktplein (Hauptplatz), met plek om zeker tachtig paarden vast te zetten, getuigt van een levendige handel.
Verdedigingswerk
Later wandelt Fürst-Elmecker met ons langs de stadsmuren, gebouwd tussen 1389 en 1393. Ze zijn bijna twee kilometer lang, acht meter hoog en twee meter dik. ‘Het is me een raadsel hoe ze dat in een tijdsbestek van vier jaar voor elkaar hebben gekregen’, verbaast Fürst-Elmecker zich nog steeds. ‘De hoeveelheid stenen is genoeg voor zesduizend vrachtwagens, terwijl het toen allemaal met ossenwagens moest worden aangevoerd.’
Van het middeleeuwse verdedigingswerk zijn behalve de vrijwel volledig intacte muren ook zes weertorens bewaard gebleven. Het geheel omarmt de historische binnenstad als een beschermende mantel. Tegen de binnenste stadsmuur zijn nu huizen gebouwd. Rondom de buitenste stadsmuur en in de voormalige gracht is een promenadeweg aangelegd met een mooi park, wandelpaden, rustbankjes en speelplaatsen.
In de middeleeuwen moest de stadsmuur vooral de financiële belangen van vorst en burgers beschermen. Dankzij het zogeheten stapelrecht was elke koopman die door de stad kwam verplicht om zijn handelswaar hier drie dagen voor een vaste (te lage) prijs aan te bieden. Fürst-Elmecker: ‘Wie weigerde, kreeg niet de benodigde papieren om de grens met Bohemen over te steken. Soms probeerde een konvooi de stad te omzeilen, maar als dit door Freistädter spionnen werd ontdekt, pakten die alle handelswaar gewoon af. Er was bovendien stratendwang, wat erop neerkwam dat handelaren alleen nog via bepaalde routes naar en uit Freistadt mochten reizen. Daardoor waren Boheemse handelaren bijvoorbeeld gedwongen om hun zout exclusief in Freistadt te kopen – wat uiteraard tot woekerprijzen leidde. Het maakte de Freistädter bijzonder ongeliefd. Ze waren voortdurend in conflict met omliggende plaatsen, maar wisten lange tijd elke aanval te weerstaan.’
149 bierhuizen
Aan de bloeitijd van Freistadt kwam begin 17e eeuw een tamelijk abrupt einde. De handel stortte in door de Dertigjarige Oorlog en in 1626 werd de stad bovendien geplunderd door opstandige boeren. Na de Babenberger waren de Habsburgers aan de macht gekomen. Zij lijfden in 1620 Bohemen in, waardoor Freistadt z’n belang als grensstad verloor. Bovendien namen ze de Freistädter burgers gaandeweg allerlei privileges af.
Als bierstad verloor Freistadt z’n betekenis toen steeds meer steden een brouwprivilege kregen en de gedwongen winkelnering werd afgeschaft. Bovendien holde de kwaliteit van het bier achteruit. Dat had alles te maken met het feit dat het Freistädter bierprivilege niet was gekoppeld aan personen maar aan 149 huizen binnen de stadsmuren. Als een van die huizen werd verkocht, ging het brouwrecht over op de nieuwe eigenaar. Dat was massaal gebeurd tijdens de contrareformatie in de 16e eeuw, toen veel protestantse burgers werden verdreven en katholieken in hun huizen waren getrokken. Klaus Fürst-Elmecker: ‘Protestanten vormden weliswaar geen meerderheid van de bevolking, maar het waren wel de goede bierbrouwers. Met hen verdween veel technische kennis, met als gevolg dat het bier een slechte reputatie kreeg en dat er nauwelijks meer aan werd verdiend. In de 18e eeuw kwam bovendien de concurrentie van het nieuwe pils uit Bohemen. Op enig moment werd duidelijk dat het zo niet kon doorgaan.’
De 149 huizenbezitters met een brouwrecht besloten samen een brouwcommune op te zetten en het bierbrouwen te verplaatsen van hun huizen naar een professionele brouwerij. Dat gebeurde indertijd elders ook wel, maar vandaag de dag is de Freistädter Braukommune de laatste van Europa.
We verlaten de Altstadt via het Linzertor, lopen een stukje over de promenade langs de stadsmuur en steken dan over naar deze brouwcommune. Tijdens de bouw (1780-1790) was dit midden in de ‘Grüne Wiese’, zoals ze in Oostenrijk het onbebouwde buitengebied van steden noemen. Daar was immers nog alle plek om een enorm gebouw neer te zetten. ‘Achteraf een erg vooruitziend besluit’, aldus bedrijfsleider Ewald Pöschko. ‘Veel brouwerijen die wel in de historische binnensteden zijn gebleven, kregen uiteindelijk plaatsgebrek en moesten alsnog naar industrieterreinen buiten de stad. Daarom hebben ze nu niet zo’n prachtig pand als wij. Dit is het belangrijkste barokke industrieel pand in Opper-Oostenrijk. Het is nog volledig in originele staat omdat er nooit meer iets is bijgebouwd, verbouwd of afgebroken. We hebben alleen al 105 kelders met kruisgewelven.’
Pöschko legt uit dat de brouwerij mede zo reusachtig is omdat er vroeger elke herfst de volledige gerst-oogst voor een heel jaar moest worden opgeslagen.
Braugasthof
We vragen of het voor hem als bedrijfsleider niet lastig werken is met 149 huiseigenaren als baas. De statuten blijken inmiddels zo gewijzigd dat de brouwerij als elk modern bedrijf kan functioneren. Als hij het bedrijfseconomisch verstandig vindt, neemt hij desnoods ook impopulaire beslissingen. Dat was bijvoorbeeld het geval toen hij in 2013 in enkele leegstaande kelders een groot Braugasthof wilde openen. ‘De eigenaren waren massief tegen, vooral degenen met een eigen gastronomiebedrijf. Ik probeerde ze te overtuigen dat we geen gasten bij hen zouden wegkapen, maar dat we met elkaar een nieuw publiek zouden aantrekken. Elke stad heeft hotspots nodig om toeristen te lokken. Uiteindelijk heb ik ondanks alle protesten doorgezet en ben ik een jaar lang wat minder naar cafés en restaurants gegaan omdat niemand me meer aardig vond. Achteraf heb ik gelijk gekregen. Alle gastronomen hebben nu een grotere bieromzet dan vroeger. Iedereen profiteert. Als het veel regent, wordt iedereen nat. Wij zorgen ervoor dat het veel regent. Inmiddels zien de eigenaren ook in dat het goed is dat ik me niets van hen heb aangetrokken.’
Hij benadrukt dat de unieke rechtsvorm ook grote voordelen heeft. ‘Niemand kan z’n brouwrecht verkopen of meenemen als hij verhuist. Dat beschermt ons tegen mogelijke overnames door de Heinekens van deze wereld. Die kunnen immers nooit de hele binnenstad opkopen. Een ander voordeel is dat de eigenaren weliswaar een kleine winstuitkering krijgen, maar dat daar sowieso niemand van kan leven. We zijn geen kapitalistisch bedrijf en geloven niet in permanente groei. Wij zijn tevreden met wat we hebben en vinden het belangrijk om te blijven investeren in de brouwerij zelf, zodat die ook voor toekomstige generaties behouden blijft.’
Niemandsland
Na een bezichtiging van de brouwerij en een proeverij van Freistädter bieren in de Braugasthof lopen we in gezelschap van Klaus Fürst-Elmecker weer de Altstadt in. De meeste huizen dateren uit de middeleeuwen en renaissance. Het huis Waaggasse 13, met een diepliggende poort en een vooruitstekende erker, geldt als een van de mooiste gotische huizen in de stad. De Böckhof (Samtgasse 8) heeft de mooiste renaissance-binnenhof van de stad met arcaden, sierlijk gemetselde zuilen en stenen omlijstingen rond vensters en deuren.
Ook achter veel van de kleurrijke barokke gevels aan de Hauptplatz – die vrijwel allemaal onder monumentenzorg staan – gaan vaak oudere panden schuil. De parochiekerk aan de Hauptplatz is een voor iedereen zichtbare combinatie van gotiek en barok. Verrassender was dat bij de renovatie van het gebouw van de Volkskreditbank (Hauptplatz 2) de oorspronkelijke renaissance-beschildering tevoorschijn kwam.
Die renovatie vond plaats in 2013 toen de hele binnenstad kon worden aangepakt dankzij een flinke subsidie van de deelstaat Opper-Oostenrijk. Je zou het achterstallig onderhoud kunnen noemen. Door de ligging aan de grens met Tsjechië was Freistadt vanaf 1951 een niemandsland direct langs het ijzeren gordijn tussen het westen en het Oostblok. ‘Niemand wilde hier investeren’, aldus Fürst-Elmecker. ‘Tot ver in de jaren zestig waren de straten en pleinen niet geasfalteerd en was er zelfs geen riolering. Ontlasting werd direct in de straatgoot geleegd. De vloeibare delen kwamen uiteindelijk in de stadsgracht terecht. De vaste elementen werden door een dame in een karretje verzameld als mest voor de tuinen.’
Gelukkig maar dat niemand wilde investeren, is achteraf zijn conclusie. ‘Daardoor is hier niets afgebroken en is de kaalslag die in de jaren zestig en zeventig zo veel andere steden heeft verpest aan ons voorbijgegaan.’
Sterker nog: zelfs over de opknapbeurt uit 2013 is hij niet onverdeeld enthousiast. ‘Het is bijna te mooi geworden. Eerlijk gezegd mis ik een beetje het patina van vroeger.’
Lees hier meer over de Freistädter brouwerij en andere brouwerijen in Oostenrijk.
Freistadt: Torens en poorten
Freistadt is een van de weinige steden in Oostenrijk waar de middeleeuwse verdedigingswerken nog vrijwel volledig intact zijn. De oudste torens, het Linzertor (1) in het zuiden en het Böhmertor (15) in het noorden, werden al bij de aanleg van de stad gebouwd als toegangspoorten. Het vierkante Linzertor werd rond 1485 in gotische stijl verhoogd tot 28 meter. Van het Böhmertor resteren na een brand in 1885 alleen nog de buitenmuren. Aan de oostkant van de stad valt de vooruitstekende Weyermühlturm (14e eeuw, 4) op. Vanuit hier werd de molen bewaakt die de burgers tijdens belegeringen van meel en brood moest voorzien. Ten westen daarvan staat de ronde Dechanthofturm (2) oftewel kruittoren met een opvallend spits dak. Gebouwd in 1440 is dit het jongste onderdeel van de stadsbevestiging. De Schmidingerturm of Bürgerkorpsturm (3) in het zuidwesten valt op door de halfronde, aan de achterkant afgeplatte vorm. Deze toren is de thuisbasis van het Bürgerkorps: in 1132 opgericht ter bescherming van de Freistädter kooplui (een soort schutterij dus) en met onderbrekingen ook nu nog actief.
De rechthoekige Salzhofturm (18) aan de westzijde van de stad is net als het Böhmertor bij een brand vrijwel volledig verwoest, maar delen ervan zijn bij de bouw van het culturele centrum Salzhof weer blootgelegd. In de noordwesthoek ten slotte staat langs de binnenste stadsmuur de ronde Scheiblingturm (17) met het voormalige cachot. Behalve deze weertorens staat aan de zuidkant van de stadsgracht ook nog de Rathausturm uit 1520.
Tips & Adressen
Algemeen
Freistadt (7800 inwoners) ligt in het Mühlviertel in Opper-Oostenrijk nabij de grens met Tsjechië. Algemene informatie over accommodaties, gastronomie, bezienswaardigheden, evenementen en stadsrondlei-dingen (zoals de Bier.Kult!Tour met bierproeverij of een rondleiding door de ondergrondse kelders) bij het toerismebureau: Waaggasse 6, freistadt.city
Van april tot oktober rijdt op vrijdagen (vanaf 14.00 uur de zogeheten Biermobil – een elektrisch hop on/hop off-boemeltreintje – emissievrij langs de bezienswaardigheden in de stad. freistadt.city
Eten & Drinken
Freistädter Brauhaus
Een van de mooiere bierrestaurants in Oostenrijk. De inrichting is een geslaagde mix van rustiek en modern. De menukaart is eigentijds. Op de tap uiteraard de eigen ongefilterde bieren, zoals Freistädter Ratsherrn, Rotschopf en Pegasus. Daarnaast staan er bieren van andere kleine brouwerijen uit het Mühlviertel op de kaart en kun je desgewenst een internationaal bier uit de bier-humidor in de brouwerij bestellen. De Biertasting (vijf verschillende Freistädter bieren) is aan te bevelen. Brauhausstraße 2, freistaedter-bier.at/brauhaus
Foxi’s Schlosstaverne
Traditioneel Oostenrijkse kaart in dit eenvoudige restaurant aan de voet van het kasteel van Freistadt. Vooral bekend om de vele bier- en whiskyspecialiteiten. Hauptplatz 11, foxis.at
Burgerei
De naam zegt het al: Hamburgers (van biologisch vlees) zijn de specialiteit van dit restaurant met meerdere vestigingen in Opper-Oostenrijk. In Freistadt zit het restaurant in een gewelfkelder met bakstenen pilaren en een lichte, moderne inrichting. Pfarrgasse 22, burgerei.at
Lubinger
Ontbijtcafé en banketbakkerij aan de voet van het kasteel, met ook zelfgemaakte Lebkuchen en ijsspecialiteiten. Derde generatie Stefan Lubinger (toen 20) won in 2011 bij de Worldskills in London (een competitie voor beroeps-banketbakkers) de gouden medaille in de categorie Confectioner/Pastry Cook. Hauptplatz 10, lubinger.at
Zien & Doen
Mühlviertler Schlossmuseum
In het kasteel van Freistadt zijn tegenwoordig de financiële dienst van de gemeente én het Mühlviertler Schlossmuseum ondergebracht. In het museum wordt op verschillende verdiepingen in de slottoren de (handels)geschiedenis van de stad en het Mühlviertel belicht en is er veel aandacht voor het alledaagse leven van de mensen die er werkten en woonden. Bijzonder zijn de collecties rijk gedecoreerde schietschijven, regionaal keramiek en achterglasschilderingen (de grootste collectie van Oostenrijk, te zien in de voormalige slotkapel). Schlosshof 2, museum-freistadt.at
Bierstacheln
In een oude smidse langs de stadsmuur wordt het Bierstacheln nieuw leven ingeblazen. Deze techniek, waarbij een gloeiend stuk ijzer (de Bierstachel) kort in een halfvol glas bier wordt gedoopt, is waarschijnlijk ontstaan als oplossing voor een probleem. Toen de Duitse firma Linde in het begin van de 19e eeuw de eerste koelinstallaties ontwikkelde, werd het bier naar smaak van liefhebbers te sterk gekoeld (4 graden). Vandaar die warme Stachel (doorn) in het bier. Door de warmte klimt het koolzuur omhoog en verdubbelt het schuim in volume. Na een tijdje lost het schuim op, is het bier iets warmer en heeft het bovendien een lichte karamelsmaak door de verbrande restsuikers. Omdat met het schuim ook koolzuur is ontsnapt, heeft het bovendien een zachtere afdronk. De aparte smaak beviel de bierliefhebbers wel en dus is men het in veel plaatsen in Duitsland (vooral Beieren) en Oostenrijk lange tijd blijven doen. Nu is het alleen nog in zwang als (toeristische) attractie. Demonstratie en proeverij boeken? muehlviertel-almfreistadt.at
Krokodil
In een doorgang in de Pfarrgasse in het centrum hangt een opgezette krokodil. Volgens de legende zou het beest ontsnapt zijn uit een circus dat Freistadt rond 1900 aandeed. Dappere jagers zouden het dier hebben gedood. Waarschijnlijker is dat Kaspar Obermayr, handelaar in koloniale waar, het van een van zijn reizen mee terug heeft gebracht. Het dier hangt namelijk bij zijn voormalige woonhuis.
Hammerleiten-Rondweg
In Freistadt begint en eindigt een mooie natuur- en cultuurwandeling (de Hammerleiten-Rundweg, 10 kilometer) naar en door het idyllische Thurytal, vernoemd naar de familie Thury die hier in de 18e eeuw smeedijzer produceerde in drie door waterwielen aangedreven Hammerwerke (voor-industriële hoogovens). De industrialisatie leidde in 1870 tot de ondergang van de Thuryhämmer. De gebouwen storten in en de natuur nam het weer over in dit smalle rivierdal. De gemoedelijke rondweg voert onder meer langs een reconstructie van Thury-Hammerwerk 2, nu een klein openluchtmuseum met (na vooraanmelding) demonstraties smeden. Verderop loop je langs de beek Feldaist, de ruïnes van Hammerwerk 3 en de rotsformatie Teufelsfelsen. Routebeschrijving: muehlviertel.at
Orgelconcerten
In de parochiekerk vinden in mei, juni en juli elke vrijdag orgelconcerten plaats door organisten uit heel Oostenrijk. Programma: orgelpunkt12.at
Winkelen
Mühlviertel-Kreativ-Haus (MÜK)
In deze conceptstore annex kunstgalerie is een bonte mix van (kunst)handwerk, mode en biologische delicatessen uit de regio verkrijgbaar. Van wol tot wijn, van sieraden tot sculpturen, van chutneys tot salami. Samtgasse 4, muehlviertel-kreativ.at
Markten
Op de Hauptplatz is elke vrijdagmiddag een Genussmarkt en elke zaterdagochtend een boerenmarkt. Een keer per jaar, in de week voor Pasen, is er in de Samtgasse bovendien een Schmankerl-Markt met veel lekkers om ter plekke te proeven. In de boerenwinkel (Hauptplatz 9) kun je ook buiten markttijden terecht voor producten van regionale boeren.
Roadtrippen op de Austria Classic Tour
Biertour door Salzburg
Openluchtmusea in Oostenrijk
het gelukkige meer
Mozart
Im Weissen Rössl
8 spannende burchtruïnes
Hertogstad St. Veit an der Glan
Bad Ischl
Gmundner Keramik
13 spectaculaire uitzichtplatforms
Column
Bad Ischl
IJsstokmaker
Topchef
Wijnstad Retz
Bierstad Freistadt
architect Otto Wagner
Villach
Cottageviertel Wenen
Oases in Salzburg
Topchef
Schärding
Almesberger
Hall in Tirol
Barok Salzburg
Linz
Hotspot aan de Donau
Voestalpine
Rust
Stad van de ooievaars
Brouwerijen in Oostenrijk
Florerend Feldkirch
Nostalgisch Steyr
Smederij Schmidberger
Fischer Ski’s
Weens trefpunt
Mondain Baden
Joseph Haydn
Enns
Oostenrijks oudste stad
Steyr Tractoren
Easy Going Lienz
kunstenaar Gustav Klimt
Kitzbühel
Kostbaar kleinood
Stad van het goede leven
Klagenfurt
Stad met strand
Bad Radkersburg
Parel van Tirol
architect Adolf Loos
Burg Clam