Radstadt

Oude stad in de bergen

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Radstadt – © Tourismusverband Radstadt, Air Media Karl Strauch

Radstadt ligt niet toevallig op een rotsplateau (856 meter). Het plaatsje werd hier in de 11e eeuw doelbewust aangelegd door de bisschoppen van Salzburg. Voor die tijd ging het iets verderop gelegen Altenmarkt als Ratstat door het leven. De naam komt waarschijnlijk van Rast (rust), want hier was al in de Romeinse tijd een rust- en paardenwisselstation op de belangrijke handelsroute van Aquileia in Italië over de Radstädter Tauern naar Luvavum (het huidige Salzburg).

Privileges

Stadsmuur en heksentoren

In de middeleeuwen hoorde het gebied rondom Radstadt niet bij Oostenrijk, maar viel het onder de vorst-aartsbisschoppen van Salzburg. ‘De grens met Oostenrijk lag acht kilometer verderop, bij de Mandlingpass op de huidige grens met Stiermarken’, vertelt Otto Fritsch van het toerismebureau. ‘De bisschoppen waren bang dat ze zich niet konden verdedigen als de boze Oostenrijkse vijand zou komen. Na veel gepieker besloten ze dat het rotsplateau de ideale plek was om een ommuurde stad te bouwen. Dat was dus puur om strategische redenen.’

Fresco op een huis

Toen de bossen op het plateau eenmaal waren gerooid en de stad was verrezen (rond 1074) werden de jonge en gezonde burgers van het oude naar het nieuwe Ratstat gesommeerd. De ouderen en zwakken bleven achter in wat vanaf die tijd steeds vaker Alte Markt (later Altenmarkt) werd genoemd.

Het nieuwe Ratstat werd het administratieve en militaire steunpunt van de vorst-aartsbisschoppen in het zuiden van hun rijk. Op 27 juli 1289 verleende aartsbisschop Rudolf von Hoheneck de burgers van Radstadt (toen al in die spelling) stadsrechten. Nadat de muren in 1296 standhielden bij een belegering door hertog Albrecht I van Oostenrijk volgden bovendien tal van privileges, zoals controle van de (boven)regionale handel, een regionaal wijnmonopolie, een opslagrecht voor zout uit Hallein en ijzer uit Leoben en het recht om in de Flachau ijzererts te winnen.

Loggia

We ontmoeten Otto Fritsch op de Stadtplatz. Op de laatste werkdag voor zijn pensioen neemt hij ons mee voor een stadswandeling. Het is vrijdag marktdag, maar er is de afgelopen nacht zo veel sneeuw gevallen dat maar weinig boeren zijn gekomen om hun kraampjes op te stellen. Fritsch voert ons door de binnenstad richting noordelijke stadsmuur. Veel historische gebouwen in het centrum zijn verdwenen door zes grote stadsbranden (1365, 1417, 1616, 1781, 1855 en 1865). De loggia van Gasthof Brüggler (Hohenegg­straße 10) met vijf gotische spitsboogvensters – een versiering die typisch is voor Venetiaanse paleizen – herinnert nog aan de rijkdom in de renaissance. In het aanpalende pand (nummer 8), eveneens uit de renaissance, woonde de in zijn tijd beroemde componist-­organist Paul Hofhaimer (1459-1537).

Stadsmuur

Grote delen van de stadsbevestiging zijn wel nog volledig intact en staan al lang onder monumenten­zorg. Je kunt er nu zelfs goeddeels omheen lopen. Wij beginnen in het noordwesten bij de stadsvijver, het laatste restant van de gracht die de stad vroeger ten westen, oosten en noorden omsloot. Hier staat ook de eerste toren: de Teich- of Gadeturm. Alle drie de torens zijn veel jonger dan de stadsmuren zelf. Ze werden gebouwd na de laatste boerenopstand van 1525/26, toen vijfduizend boeren Radstadt belegerden maar niet wisten in te nemen. ‘De laatste grote veldslag verliep dramatisch voor de boeren’, aldus Fritsch. ‘Er werden 27 leiders onthoofd, maar men wist niet zo goed wat er met de rest moest gebeuren. Executeren en begraven was niet alleen een hoop werk, de vraag was bovendien wie dan voortaan de akkers zou bewerken. Als boetedoening moesten de boeren daarom de stadsmuren versterken en bovendien verdedigingstorens bouwen – zodat het lastiger werd om de stad aan te vallen.’

Teichturm ofwel vijvertoren

De Teichturm werd als eerste van drie ronde torens gebouwd en was lange tijd in gebruik als opslagplaats, vooral van ijs uit de rivier. Nu is de toren onderdeel van een cultureel centrum met filmzaal.

Dat er in Radstadt nooit, zoals gebruikelijk, een vierde toren kwam, pleit volgens de overlevering voor de humane Radstädter die vonden dat de boeren na drie torens wel genoeg waren gestraft. ‘In werkelijkheid is het plateau aan de kant waar normaal gesproken een vierde toren zou staan zo steil, dat het prima kon worden verdedigd. Een toren zou alleen maar in de weg hebben gestaan.’

Tuin vol fietsen

Hexenturm ofwel heksentoren

Vanaf de Teichturm lopen we langs de noordelijke stadsmuur. Links van ons, aan de voet van de heuvel, stroomt het verkeer over de drukke Bundesstraße (B320) die Radstadt als het ware doormidden klieft. Aan de ene kant ligt de ommuurde binnenstad. Aan de overkant wordt geschaatst op de sportplaats, liggen de buitenwijken en de Schwemmberg en ‘huisberg’ Rossberg. Een voetgangersbrug over de Bundesstraße verbindt beide stadsdelen.

Nu is deze weg een probleem. Toen hij midden jaren zestig van de vorige eeuw werd aangelegd, loste hij juist een probleem op. Het verkeer, dat tot dan toe dwars door het centrum reed, werd er nu omheen geleid. Fritsch: ‘We waren blij. Het idee was dat mensen die hier voorbijreden een tussenstop zouden maken als ze onze mooie stadsmuur zagen. Dat was ook zo, maar niemand had kunnen voorzien hoe zeer de verkeersdrukte zou toenemen.’

In de jaren negentig waren er daarom plannen voor een ondertunneling en dankzij EU-subsidie was dat ook bijna gelukt. Tot in 1999 een rampzalige brand in de Tauerntunnel aan twaalf mensen het leven kostte. ‘Toen ging het geld naar herstel en verbetering van die tunnel.’

Radgarten ofwel fietsentuin

In een parkje aan onze rechterhand trekt intussen een ander verkeersmiddel de aandacht. Een tiental curieuze aluminium fietsen – in de vorm van onder meer de Eifeltoren, een kruiwagen en een reusachtige loopfiets – vormen tezamen de zogeheten Radgarten. Ze zijn ontworpen door Dieter Senft. Deze Duitse kunstenaar staat ook wel bekend als Tour de France-duivel – omdat hij tijdens dit wielerevent al jarenlang in duivelskostuum compleet met drietand de renners toejuicht. In mei 2000 had Radstadt hem uitgenodigd voor de Amadé Radmarathon, een klassieker (eind mei, begin juni) die jaarlijks ruim duizend wielrenners trekt. Fritsch: ‘Senft heeft zo’n tweeduizend fietsen verzameld en gemaakt en bood ons toen aan om een deel ervan hier te exposeren. Zo is onze Radgarten ontstaan. Met uitzondering van de Eifeltoren zou je met alle fietsen in principe gewoon de weg op kunnen.’

Kerk en klooster

Stadswapen van Radstadt

We lopen verder en bereiken even verderop de tweede stadstoren. De Kapuziner- of kloostertoren is nooit door brand beschadigd en heeft daarom nog de volledig intacte, originele houten dakconstructie. Dit meesterwerk van timmermanskunst uit 1534 kan onder meer worden bezichtigd tijdens openingstijden van het Heimatmuseum in de toren en tijdens rondleidingen met de ‘nachtwacht’. Tegen de toren aan ligt het voormalige Kapucijnerklooster. Het staat op de plek van de vroegere burcht Radstadt: de residentie van de zogeheten Pfleger (bestuurder en rechter) die de vorst-aartsbisschoppen vertegenwoordigden. De woonomstandigheden waren er zo erbarmelijk, dat de Pleger in 1525 definitief verhuisden. De vervallen burcht werd in 1633 als klooster in gebruik genomen, hield die functie tot 1978 en is nu een pastorie. De aanpalende kerk werd in 1634 ingewijd en in de 18e eeuw verlengd tot aan de stadsmuur.

In dezelfde hoek van de stadsmuur, aan de Prehauserplatz, staat ook het Steirertor. Het is een van de twee vroegere stadspoorten van Radstadt. Het Salzburgertor aan de westzijde werd in de 19e eeuw gesloopt. Ook het Steirertor, nu als bedrijfs- en woonruimte in gebruik, is pas op de tweede blik als zodanig herkenbaar. Op een erker boven de voormalige doorgang zijn twee wapens te zien: de Oostenrijks-Hongaarse dubbeladelaar en het stadswapen van Radstadt: een rood vlak met daarop een zilverkleurige stadsmuur, twee torens en in het midden een poort met daar­boven een wagenwiel met acht spaken.

Gotische lichtzuil

Metzgerloch

Door de stadspoort lopen kan niet meer, dus lopen we erlangs naar de iets verderop gelegen parochiekerk Maria-Hemelvaart. Ze werd gebouwd in 1314, maar bij de laatste grote stadsbrand vrijwel volledig vernield toen de toren op het schip stortte. Daarna werd ze in de huidige gecombineerd romaans-gotische stijl herbouwd. Origineel gotisch is wel nog de Schusterturm op het aanpalende kerkhof: in deze lichtzuil uit 1513 brandde vroeger het ‘eeuwige licht’ dat oorlog, pest en andere rampen moest afweren. Niet helemaal succesvol, gezien de vele stadsbranden.

Vanaf het kerkhof lopen we dwars door het centrum naar de zuidelijke stadsmuur en het Metzgerloch – een smalle doorgang. We kijken nu uit op de Radstädter Tauern. In het dal zien we winterwandelaars en langlaufers. In de verte ligt Altenmarkt. We slaan rechtsaf en bereiken de Baderturm in de zuidoosthoek. Deze derde stadstoren wordt ook wel Hexenturm genoemd, vanwege de windwijzer in de vorm van een heks die sinds 1960 op het dak staat. De rondleiding zit er bijna op. Via de Hoheneggstraße lopen we weer het centrum in en bereiken we ons uitgangspunt. Een bovenmaatse metalen fiets op de Stadtplatz legt weliswaar de link met de naam van dit oude stadje in de bergen, maar we weten nu dat Rad (fiets) en Radstadt etymologisch niet verwant zijn. De fiets wijst de weg naar de Radgarten en is net als de exemplaren in dit museum een ontwerp van Tour de France-­duivel Dieter Senft.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.