Pathologiemuseum in ‘Narrenturm’

De zgn. Narrenturm in het oude Allgemeine Krankenhaus Wien (AKH) © FREN Media, Frits Roest

Hoe zien tumoren eruit? Veelal als prachtige koralen, zo blijkt in een aan tumoren gewijde expositieruimte in het pathologisch-anatomisch museum in Wenen. Dan ogen andere ziektes, zoals infecties en ontstekingen, een stuk griezeliger. Zweren, afgestorven weefsel, door tuberculose aangevreten longen, door lepra ontsierde gezichten, genitale wratten… het is niets voor mensen met hypochondrie of een zwakke maag. Alle akeligs dat hier is tentoongesteld, is bovendien afkomstig van (geanonimiseerde) echte mensen. Waarom zou je er dan toch naar gaan kijken? Drie dwingende redenen.

1: Unieke collectie

De pathologisch-anatomische collectie van Wenen (Europa’s grootste verzameling) wordt al meer dan tweehonderd jaar gebruikt om ziekten te documenteren en te onderzoeken. Had vroeger elk Weens ziekenhuis een eigen collectie; tegenwoordig zijn die allemaal samengebracht in de Narrenturm. De verzameling blijft groeien en wordt ook nog steeds gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek. Zo heeft de COVID-pandemie tot een nieuwe interesse in de hier bewaarde preparaten van de Spaanse Griep geleid. Vergelijking van de twee virusinfecties moet meer inzicht bieden in oorzaak, verloop en bestrijding van (toekomstige) pandemieën.

Pathologisch-anatomische-Sammlung in de Narrenturm © WienTourismus Paul Bauer

Om sensatiebeluste bezoekers te weren, is een bezichtiging van de immense historische collectie van het pathologiemuseum alleen mogelijk in het kader van een rondleiding. Die voert langs geselecteerde preparaten van verschillende ziekten zoals tuberculose, syfilis of de huidaandoening ichthyosis. Ook worden skeletten en preparaten getoond van onder andere Siamese tweelingen, januskoppen (een lichaam met twee volgroeide gezichten aan voor- en achterkant) en cyclopen (één oog in het midden van het voorhoofd) getoond.

De ontwikkeling van behandelingsmethoden komt eveneens aan bod. Van sommige ziekten (die deels vandaag nog voorkomen) zijn afgietsels  gemaakt van hun verwoestende werking op hoofden, armen of andere lichaamsdelen van patiënten. Hiervoor werd warme caoutchouc (rubber) op wonden van de (vaak levende) patiënt gedrukt en er pas afgehaald als die was afgekoeld en uitgehard. Deze in onze ogen nu onethische en uiterst pijnlijke techniek was in de tijd voor de fotografie belangrijk voor de medische opleiding. De afgietsels gingen, net als veel preparaten, als illustratiemateriaal mee naar colleges en werden door de studenten aan elkaar doorgegeven.

2: Inzicht in je lichaam

De historische rondleiding richt zich vooral op medisch studenten en wetenschappers (en zelfs die vallen bij de aanblik soms flauw). Op de begane grond van de Narrenturm is een permanente tentoonstelling ingericht die juist leken inzicht wil bieden in de ziekteleer, de geschiedenis van de pathologie én hun eigen lichaam. Hier zijn de preparaten minder schokkend en wordt er veel feitelijke informatie (in Duits en Engels) gegeven, zodat je fantasie minder snel op hol slaat.

Gerenoveerde expositieruimte in de Narrenturm © NHM Wien, A. Schumacher

De eerste vijf ruimtes (voormalige cellen van de psychiatrische patiënten die hier ooit woonden) tonen de geschiedenis van de collectie en van de pathologie zelf tot aan de moderne moleculaire pathologie. Een oude reizende apotheek uit de 16e eeuw en voorwerpen en originele schoolboeken uit de 18e eeuw illustreren dit deel van de geschiedenis.

Gerenoveerde expositieruimte in de Narrenturm © NHM Wien, A. Schumacher

In zes andere kamers worden onderwerpen uit de algemene pathologie behandeld. Orgaan-overstijgende ziekteverschijnselen zoals ontstekingen, infecties (met de nadruk op tuberculose), tumoren en uitwendige en inwendige ziekteoorzaken worden geïllustreerd met talrijke specimen uit de collectie.

De volgende zeven kamers zijn gewijd aan ziektes van de verschillende orgaansystemen, zoals hart- en vaatziektes en longziektes. Levensgrote wandgrafieken leggen de anatomische grondbeginselen uit en bij een augmented reality-station kun je een kijkje in het eigen lichaam nemen.

3: Bijzonder gebouw

Historische tekening van het Allgemeine Krankenhaus Wien (achterin de Narrenturm) © FREN Media, Frits Roest

De Narrenturm heeft een bijzondere gebruiksgeschiedenis. Het was het eerste ‘gekkenhuis’ (Narr=dwaas/gek) van Europa, in 1784 gebouwd in opdracht van en gefinancierd door keizer Joseph II. Dat was een daad van genade, want indertijd werd gedacht dat mensen die zich ‘ongewoon’ gedroegen bezeten waren door demonen en/of door god bestraft. Ze werden in kelders opgesloten en mochten alleen ’s nachts naar buiten. Ook werden ze tentoongesteld op jaarmarkten, waar ze bespuugd en beschimpt werden. Ze mochten zelfs straffeloos gedood worden.

Joseph II was een van de eersten die hun afwijkende gedrag als een behandelbare ziekte beschouwde. De Narrenturm (zoals de toren in de volksmond al gauw heette) telde vijf verdieping rondom een binnenhof, met per verdieping 28 kamers met smalle vensters. In totaal waren er 139 eenpersoonscellen beschikbaar. Op de begane grond woonden de meest rustige patiënten én de bewaker annex arts-assistent. Diens vrouw kookte gezonde maaltijden voor de patiënten, ook vrij uniek voor die tijd.

Van gedwongen opnames was in principe geen sprake, al werden er zeker ook mensen gebracht die de boel op straat onveilig maakten. De meeste patiënten – afkomstig uit heel Europa – kwamen vrijwillig of werden door familie gebracht en na een gemiddelde verblijfsduur van zes maanden weer ‘genezen’ ontslagen. De gruwelijke behandelingen, zoals aderlating, braaktherapie of een ijskoud bad, waren in de context van die tijd normaal en werden ook voor fysieke aandoeningen gebruikt. Ze leken te helpen, want ja: Als een patiënt bijvoorbeeld na het verlies van drie liter bloed nauwelijks meer kon staan was hij ook niet meer agressief.

Binnenhof van Narrenturm © FREN Media, Frits Roest

De Narrenturm was vlak na de ingebruikname een echte attractie, dag en nacht omringd door Schaulustigen die hoopten een glimp op te vangen van de ‘gekken’. Ze klommen zelfs tegen de gevel op om door de ramen naar binnen te gluren. Als psychiatrische inrichting is het gebouw nog geen honderd jaar in gebruik geweest. Niet alleen werd het door de grote toestroom van patiënten al gauw te klein, er waren ook constructiefouten bij de bouw gemaakt. De belangrijkste: Er was geen verwarming, zodat het er in de winter stervenskoud was. Het argument dat dit kalmerend zou werken op patiënten, viel op termijn niet vol te houden.

In 1869 verhuisde de laatste patiënt naar een groter en moderner gebouw. In 1890 werden meerdere kleine cellen samengevoegd tot woningen voor studenten en verpleegkundigen van het nabije academisch ziekenhuis. Op de benedenverdieping kwamen werkplaatsen van ambachtslieden in dienst van het ziekenhuis, zoals een smid en timmerman. Inmiddels was er ook verwarming aangelegd.

De pathologiecollectie en het pathologisch museum werden in 1971 in enkele kamers op de benedenverdieping van de toren ondergebracht en beetje bij beetje uitgebreid telkens als er een kamer vrij kwam, totdat de laatste verpleegster in 1993 verhuisde. Het gebouw, dat inmiddels onder monumentenzorg staat, werd vanaf 2018 volledig gerenoveerd en in 2020 heropend met een nieuwe opstelling van de tentoonstellingscollectie.

Narrenturm, Spitalgasse 2 in Wenen, Narrenturm