Traditie & Gebruiken

Glöckler Ebensee

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Glöcklerkappe

Als in een sprookje… zo ervaar je Ebensee op de avond vóór Driekoningen, als groepjes Glöckler vanaf zes uur ’s avonds tot ongeveer middernacht door de straten en stegen van het dorp trekken, met koebellen op hun rug en zogeheten ‘Kappen’ op het hoofd. Die kolossale hoofddeksels – tot wel twee meter doorsnee – vormen de echte attractie. Ze hebben de vorm van dieren (hertenkop, bokken), kerken, schepen of geometrische vormen als zeshoek, halve cirkels of sterren. Sommigen zijn gedecoreerd met scenes uit sprookjes en legendes of laten een minutieus nagebouwd landschap of dorpsaanzicht zien. Anderen zijn volledig abstract en roepen associaties op met de glas in lood-ramen van een kerk.

In heel Ebensee gaan die avond alle lampen uit, zodat de van binnenuit met kaarsen verlichte Kappen met hun gekleurde patronen extra mooi flonkeren in de duisternis. Alsof er een magische optocht van reusachtige lampionnen voorbijtrekt. De voor het eerst in 1873 gedocumenteerde traditie trekt elk jaar duizenden gasten van buiten, maar wordt vooral door de Ebenseer zelf gekoesterd.

Het weer als vijand

Ebensee Glöckler Pass Rindbach © TVB Traunsee Almtal Brainpark

Ebensee telt circa twintig Passen (=groepen): Vaak buurtgenoten of leden van een vereniging – zoals de vrijwillige brandweer, muziekkapel of een sportclub. Iedere groep maakt z’n eigen Kappen en is daar het hele jaar door mee bezig, vertelt Franz Gillesberger. De historicus en directeur van het Museum Ebensee verdiept zich al jaren in regionale geschiedenis en folklore en was als jongeman zelf lid van een Pass. ‘Ik denk graag terug aan die tijd. Er ontstaan vriendschappen die soms een leven lang duren. Natuurlijk komt er ook veel idealisme bij kijken, want het is allemaal vrijwilligerswerk. In de grootste hoofddeksels, die ruim 20 kilo wegen, zitten zeker vijf- à zeshonderd arbeidsuren. Ze worden dan ook meerdere jaren gebruikt en blijven eigendom van de Pass, ook als de drager ervan vertrekt.’

Bij het vervaardigen van een hoofddeksel worden de taken onderling verdeeld. Degene met het meeste creatieve talent is verantwoordelijk voor het ontwerp. Hij of zij maakt een aantal schetsen, waaruit de hele groep kiest. Daarna begint het ambachtelijke werk. De basis van een ‘Kappe’ wordt gevormd door een frame van houten latten. Dat wordt overtrokken met perkament- of vloeipapier waarin de voor de afbeelding noodzakelijke ornamenten zijn gestanst of uitgesneden en vervolgens beplakt met papier in allerlei kleuren. De punten, zijranden en het hoofdeinde van de Kappen worden meestal versierd met franjes van vloeipapier. Tenslotte worden de kandelaars zodanig aan het raamwerk bevestigd dat zelfs de verste hoek van de kap van binnenuit verlicht kan worden. Luchtgaten laten de rook en warmte van de kaars ontsnappen.

Nee, ondanks het gebruik van kaarsen is het vrij uitzonderlijk dat zo’n papieren hoed in brand vliegt, verzekert Gillesberger. ‘Het weer kan wel een grote vijand zijn. Ik herinner me een dag met extreem natte sneeuwregens, waardoor een groot deel van de Kappen kapot ging omdat het papier als het ware oploste. Een andere keer was er zo’n heftige storm dat veel Kappen op de grond belanden en onbruikbaar werden. Er zijn in deze regio ook een aantal andere plaatsen met een Glöcklerlauf. Daar wordt het evenement soms verplaatst of geannuleerd als de weersvoorspelling ongunstig is. Dat is in Ebensee ondenkbaar. Onze Glöckler zijn eigenwijs. Onze tocht is dan ook de oudste, meest traditionele en, al zeg ik het zelf, de mooiste.’

Zuurkool en braadworst

Pass Vrijwillige Brandweer © TVB Traunsee Almtal Brainpark

Elke Pass bestaat uit negen tot vijfentwintig Glöckler, vergezeld door een Vorläufer zonder kap die de weg wijst en het pad vrijmaakt, enkele dragers (die de grootste en zwaarste hoofddeksels ondersteunen), Absammlern (collectanten, die bij het publiek om giften vragen) en een Anzünder (aansteker) die ervoor zorgt dat opgebrande of uitgewaaide kaarsen (bereikbaar via verschuifbare scharnieren in het harnas) weer worden aangestoken of vervangen – zodat elke hoed continu verlicht blijft. Alle Pass-leden dragen witte gewaden en een harnas met een of meerdere koebellen.

Als op 5 januari de schemering invalt, vanaf ongeveer 18.00 uur, verzamelen de verschillende Passen zich in het centrum van Ebensee. Terwijl een muziekkorps herdersmelodieën speelt, demonstreren de groepjes lopers vaste dansfiguren (bij de een cirkels, bij anderen spiralen of het cijfer acht) terwijl ze hun klokken zo luid mogelijk laten klinken. Aan het einde van een dans buigt de groep op een teken van de Vorläufer, die vervolgens de aanwezigen geluk en zegeningen toewenst voor het komende jaar. Onder het uitspreken van de zin ‘Die Glöckler darve bitte um ein Spend’ zamelen de collectanten vervolgens geld in.

Is dit deel van de traditie vooral gericht op het grote publiek, de eigenlijke Glöcklerlauf begint pas daarna. Dan trekt iedere groep in een andere wijk langs huizen en restaurants. Gillesberger: ‘Wij nodigen dan thuis steevast vrienden uit om zuurkool met braadworst te eten en samen op de Glöckler te wachten. Als we ze horen aankomen, gaan we naar buiten. Ze voeren hun dans op, je bedankt ze en daarna krijgen ze iets te eten en drinken en ook wat geld. Dat doen we graag, want we weten dat het maken van de Kappen veel geld kost.’

Heischebrauch

Kaarsen aansteken © TVB Traunsee Almtal Brainpark

Over oorsprong en betekenis van de Glöcklerlauf zijn verschillende verhalen in omloop. Zo zou het een heidens gebruik zijn om de winter te verjagen en de voorjaarskrachten in de bodem te wekken. ‘Alsof Ebensee in die tijd al bevolkt was, laat staan dat ze toen al papier hadden om die mutsen te maken’, schampert Gillesberger. Het is volgens hem een ‘sprookje’ dat door de nationaalsocialisten in het leven is geroepen, die nu eenmaal elke traditie graag als ‘germaans’ of ‘voorchristelijk’ bestempelden. ‘Op last van hogerhand moesten de hoofddeksels tijdens het nationaalsocialisme verplicht met runentekens en andere Germaans ogende symbolen worden voorzien. In 1938 en 1939 traden Ebenseer Glöckler met zulke hoeden op bij een volksshow in het Duitse Goslar en in Berlijn bij het Brandenburger Tor.’

De werkelijke herkomst van de traditie is veel prozaïscher, weet Gillesberger. ‘Het is een zogeheten Heischebrauch (traditie). Heischen is een eufemisme voor bedelen. In arme regio’s mochten degenen die niets hadden – bijvoorbeeld omdat ze ziek of werkloos waren – op sommige dagen in het jaar van de overheid van deur naar deur trekken om bij degenen die net iets meer hadden om een aalmoes te vragen, meestal in de vorm van levensmiddelen als eieren en melk. Het woord Glöckler is dan ook afgeleid van Klöckeln – wat aankloppen betekent.’

Ook in het Salzkammergut heerste in de tweede helft van de 19e eeuw grote armoede. Vrijwel alle Ebenseer werkten in of voor de zoutmijnen die de regio rijkdom hadden gebracht. De meesten zorgden ervoor dat het hout uit de omliggende bossen naar de fabrieken werd gebracht, waar het nodig was om de zoutpannen te verhitten. Na de aanleg van het spoor werd hout vervangen door van elders aangevoerde bruinkool en verloren veel van die houthakkers hun werk. Gillesberger: ‘Omdat Ebenseer te trots waren om zo maar om geld of voedsel te vragen, besloten ze in ruil voor de goede gaven amusement bieden. De eerste Kappen werden gemaakt van het kartonnen verpakkingsmateriaal dat in de mijnen werd gebruikt. Ook de witte gewaden herinneren aan die tijd, want witte overalls waren de beroepskleding van de mijnwerkers.’

Vrouwen en jongeren

Ebensee Glöckler Pass Rindbach 4 © TVB Traunsee Almtal Brainpark

De Kappen werden steeds groter en kunstzinniger en gaandeweg verloor de traditie z’n oorspronkelijke doel, al zijn sommige elementen – zoals de om giften vragende Absammlern – gebleven. Vanaf de Ebensee verspreidde het gebruik zich later over het hele Salzkammergut en zelfs tot in Stiermarken (in Hinterwildalpen). Toch is alleen de oorspronkelijke Ebenseer Glöcklerlauf opgenomen in de lijst van Unesco immaterieel cultureel erfgoed. Belangrijk voor Unesco is het feit dat de traditie hier levend wordt gehouden door jongeren erbij te betrekken. Niet alleen zijn er aparte kinder- en jeugd-Passen, ook de artistieke en ambachtelijke vaardigheden die nodig zijn voor het maken van de Kappen wordt van generatie op generatie doorgegeven. Tegelijk is het een levende traditie, die telkens weer wordt aangepast aan de veranderende tijden. Gillesberger: ‘In het verleden lieten sommige Passen alleen ongetrouwde jonge mannen meelopen. Tegenwoordig is het huwelijk niet langer een reden voor uitsluiting en sinds enkele decennia doen ook meisjes en vrouwen mee en zijn er ook Weiberpassen met alleen vrouwen.’

Tijdens de coronajaren 2021 en 2022 mocht de Glöcklerlauf officieel niet plaatsvinden, maar liepen de Ebenseer Glöckler wel hun rondes – alleen zonder het publiek van buiten dat er normaal gesproken op afkomt. ‘Eigenlijk was dat heel mooi’, aldus Gillesberger. ‘Het herinnerde me een beetje aan mijn kindheid, toen er ook geen vreemden kwamen kijken en je echt blij was als de Glöckler langs jouw huis liepen, want dat bracht ook een beetje geluk.’

Een Glöcknerlauf meemaken? Boek dan gezien de te verwachten drukte op tijd je accommodatie (sommige hotels bieden ook overnachting met vervoer naar het spektakel aan). Meer informatie over alle evenementen in Ebensee: ebensee.at

Glöckler in het museum

Glöcklerkappen in het museum © FREN Media, Frits Roest

Ook al is er alleen op 5 januari een Glöcklerlauf in Ebensee, op andere dagen leeft de traditie voort in het Museum Ebensee – waar op de zolderverdieping een permanente tentoonstelling is gewijd aan deze traditie. Zo kun je er films met historische opnames van de tocht bekijken, kom je meer te weten over de verschillende rollen in een Pass en zie je een groot aantal prachtig versierde Kappen: Hier overigens vanwege de brandveiligheid van binnenuit met ledlampen in plaats van kaarsen verlicht. Het museum toont ook een van de oudste, nog in goede staat bewaard gebleven Kappen (uit 1916) van verpakkingskarton uit de mijnen.

In het museum kom je ook meer te weten over drie (!) andere Ebenseer tradities die eveneens Unesco immaterieel cultureel erfgoed zijn: De Fetzenzug (lompenoptocht op carnavalsmaandag), de Singvogelfang (het vangen van zangvogels) en het Krippenwesen (het bouwen van kerststalletjes). Daarnaast is er onder andere aandacht voor de ontwikkeling van het toerisme in de regio en voor de in Ebensee nog steeds belangrijke zoutmijnbouw. Het museum zelf is gevestigd in een voormalig bestuursgebouw van de Saline (zoutmijn). Meer informatie en openingstijden: Kirchgasse 6 in Ebensee am Traunsee, museumebensee.at

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.

Mehr Salzkammergut