Stedentrip

St. Pölten

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Rathausplatz met Drievuldigheidskolom

Wandelend door St. Pölten wandel je ook door verschillende stijlperiodes – van barok via Jugendstil tot moderne architectuur. De barokke bouwmeesters Jakob Prandtauer en diens neef Josef Munggenast lieten er hun sporen na, net als jugendstil-kunstenaar Joseph Olbrich en de eigentijdse architecten Hans Hollein en Ernst Hoffmann. In plaats van zich te laten verlammen door het verleden, zette elke generatie eigen accenten – en is er desondanks sprake van eenheid in verscheidenheid.

Rathausplatz met op de achtergrond het raadhuis

Een stadswandeling begint bijna vanzelfsprekend op de met barokke villa’s omzoomde Rathausplatz, waar ook het toerismebureau is gevestigd. Het plein heeft een ondergrondse parkeergarage maar is verder autovrij. Kinderen spelen er ongehinderd tussen winkelend publiek en drukbezochte terrasjes. De zuidzijde wordt vrijwel geheel in beslag genomen door het raadhuis met achthoekige toren. Het gebouw bestond aanvankelijk uit meerdere panden, die rond 1600 werden samengevoegd. Daardoor verenigt het meerdere bouwstijlen, zoals een romaans gewelf, gotische nissen en renaissance opschriften. De lichtroze barokfaçade uit 1727 stamt van Joseph Munggenast. De voormalige raadzaal heeft een prachtig barok stucplafond met sculpturen die de deugden representeren, maar de huidige werkkamer van de burgemeester is helaas niet publiek toegankelijk.

Vernoemd naar heilige Hippolytus

Plattegrond van het middeleeuwse St Pölten

Een bijzonderheid op het midden van het raadhuisplein is de in 1782 door Andreas Gruber voltooide laat barokke Drievuldigheidskolom. Het is een van de weinige ‘pestzuilen’ met een bron, waarvan de schotel is gemaakt van marmer uit Lilienfeld. De standbeelden aan de voet van de kolom verbeelden de heiligen Florian, Sebastian, Leopold en Hippolytus. Naar die laatste heilige is St. Pölten vernoemd. Ooit de plaats van de Romeinse nederzetting Aelium Cetium, ontwikkelde de stad zich in de 8e eeuw rond een door de broers Adalbert und Ottokar opgericht Benedictijner klooster gewijd aan St. Hippolytus van Rome (in het Duits: Sankt Hippolyt). Diens naam werd in de loop der eeuwen afgekort tot Sankt Polyt en ten slotte St. Pölten – een schrijfwijze die overigens pas in 2015 formeel in het Landesgesetz werd vastgelegd.

Tot 1491 heersten de bisschoppen van Passau (Duitsland) over de stad, die al in 1050 marktrechten kreeg en in 1115 stadsrechten. De Rathausplatz (toen Breite Markt), was in de middeleeuwen dubbel nog zo groot en omringd door een stadsmuur. Vanaf de 14e eeuw vonden hier weekmarkten en twee jaarmarkten plaats. Die zijn al lang verplaatst, maar er zijn nu wel geregeld evenementen op het plein, zoals het jaarlijkse zomerfestival en de kerstmarkt. Ook kan er van medio december tot medio februari worden geschaatst op een romantisch verlichte tijdelijke ijsbaan.

Buik van de stad

De kathedraal op de Domplatz

Het oudste deel van St. Pölten ligt rondom de Domplatz. Hier lag het centrum van de Romeinse nederzetting Aelium Cetium én stond het in 791 door Adelbert en Ottokar gestichte klooster. Nu wordt het grote plein gedomineerd door de kathedraal van het in 1785 opgerichte bisdom St. Pölten. Ondanks de goed bewaarde laat-Romaanse kern is het huidige aanzien van de domkerk ontstaan in de 17e eeuw. Na een verwoestende brand in de voorgangerkerk werd toen een nieuw gebouw in de stijl van de vroege barok opgetrokken. Het interieur werd vanaf 1722 gebarokkiseerd door een kring van kunstenaars rondom de in St. Pölten woonachtige Jacob Prandtauer (Klostergasse 15), die ook de abdij van Melk ontwierp. Naast het hoofdportaal bevinden zich ter hoogte van de tweede verdieping beelden van Hippolytus (links) en Augustinus (rechts).

Portaal, apsis en orgel in de Domkerk

De kathedraal is direct verbonden met de gebouwen van het bisdom. De kruisgang met historische grafstenen biedt toegang tot het Museum am Dom, gevestigd in de voormalige bibliotheek van een inmiddels opgeheven klooster van Augustijner Kanunniken. De collectie omvat altaren, beeldhouwwerken en schilderijen, alsook een groot aantal liturgische gewaden (paramenten) en liturgische vaten (kelken, monstransen, enz.), die worden gepresenteerd in de schatkamer en de paramentenkamer. Ook zijn er jaarlijkse tijdelijke exposities rondom thema’s uit de sacrale kunst.

Twee keer per week is er een markt op de Domplatz

Sinds 1786 vinden op de Domplatz de wekelijkse markten (op donderdag- en zaterdagochtend) plaats. Dankzij de talloze kraampjes met vooral regionale boeren en producenten zijn deze uitgegroeid tot ontmoetingsplaats voor fijnproevers – waaraan ze hun bijnaam ‘buik van St. Pölten’ te danken hebben. Op de aansluitende Herrenplatz – een gesloten barok ensemble met centrale Mariazuil – is bovendien elke ochtend een kleine bloemen-, groente- en kunstmarkt. Een fontein met het standbeeld Tratschende Frauen (roddelende vrouwen) uit 1990 verwijst hier naar de functie van markten als sociaal trefpunt. Het is een ontwerp van de Oostenrijkse beeldhouwer Hans Freilinger.

Jugendstil-parels

Voetgangerszone en Stöhr-Haus: een parel van de jugendstil

Voorbeelden van jugendstil-architectuur in St. Pölten liggen verspreid door de stad. In de winkelstraat Kremser Gasse, die vanaf het treinstation stadwaarts voert, ligt op nummer 41 het markante Stöhr-Haus, in 1899 ontworpen door secession-kunstenaar Joseph Olbrich. Opdrachtgever was de dr. Hermann Stör, indertijd hoofdgeneesheer van het ziekenhuis St. Pölten: Vandaar het grote stucreliëf van de antieke Griekse godin van de gezondheid, Hygieia, op de gevel. Het sculpturale gebouw buigt boven de begane grond naar voren en is versierd met gebloemd stucwerk, metalen versieringen en ramen van gekleurd glas. Ten tijde van de bouw werd het pand door critici bespot als “Huis van de Chinese Missie”.

De synagoge met in het interieur ornamentale schilderingen

Een tweede parel van jugendstil is de voormalige synagoge (Dr. Karl-Renner-Promonade 22), in 1912/13 gebouwd door Theodor Schreier en Viktor Postelberg, met in het interieur rijke beschildering in ornamentele vormen van de Wiener Werkstätte. Het gebouw werd in de Kristallnacht (9/10 November 1938) zwaar beschadigd en het eens zo bloeiende joodse gemeenschapsleven in St. Pölten was na de Tweede Wereldoorlog volledig verwoest. Wonder boven wonder werd de synagoge niet gesloopt en kon ze, dankzij bewaard gebleven bouwtekeningen in het gemeentearchief, vanaf 1980 in originele staat worden gerestaureerd, maar zonder het rituele handwasbekken, de treden voor de Toraschrijn en Hebreeuwse verzen in de medaillons – die allen waren verdwenen.

Vanwege een nieuwe renovatie is het interieur van de synagoge de komende jaren niet te bezichtigen. Na de voor 2024 geplande heropening zullen er – onder auspiciën van het Museum Niederöstereich – exposities en culturele bijeenkomsten worden georganiseerd die het ontstaan, de bloei en de ondergang van de Joodse gemeenschap in St. Pölten thematiseren. In het voormalige kantorhuis is sinds 1988 het wetenschappelijke Instituut voor Joodse Geschiedenis in Oostenrijk ondergebracht. Het virtuele herinneringsboek (Memorbuch) dat de geschiedenis van joden in St. Pölten documenteert, is ook tijdens de renovatie toegankelijk.

Stadsoase en uitzichttoren

Parlementsgebouw in het Landhausviertel

Dat St. Pölten naast historische schoonheden ook imposante moderne architectuur te bieden heeft, is te danken aan haar uitverkiezing tot hoofdstad van Neder-Oostenrijk in 1986. Al in 1922 was Neder-Oostenrijk ‘gescheiden’ van Wenen en een onafhankelijke deelstaat geworden, maar pas in 1986 werd St. Pölten per referendum als nieuwe hoofdstad aangewezen. Daarna verrees er een nieuw regeringsdistrict (Landhausviertel) inclusief culturele wijk (Kulturbezirk). Een van de moderne culturele tempels hier is het Festspielhaus (Kulturbezirk 2) uit 1997, tevens de thuisbasis van het symfonieorkest Tonkünstler Niederösterreich. Het opvallende gebouw is een ontwerp van de Grazer architect Klaus Kada. In vier zalen worden dansvoorstellingen en concerten – van klassiek tot hiphop – geprogrammeerd. De grootste zaal met een betonnen schil en matglazen huid leunt op stelten en steekt uit boven de ingang. ’s Avonds wordt hij van binnenuit verlicht. Het toneelgordijn (200 vierkante meter) in deze zaal is een ijzeren constructie van kunstenares Eva Schlegel en weegt 15 ton.

Festspielhaus © Martina Siebenhandl

Net zo markant is het door architect Hans Hollein ontworpen en in 2002 geopende Museum Niederösterreich (Kulturbezirk 5), met als thematische zwaartepunten natuur (Haus für Natur) én geschiedenis (Haus der Geschichte) van Neder-Oostenrijk. Het 5.000 m² grote gebouw is vooral opgetrokken uit glas en aluminium (paal-en-balk constructies en lamellen als gevelbekleding én zonwering) en is omringd door een altijd toegankelijke 2.500 vierkante meter urbane natuurtuin met ongeveer 300 inheemse plantensoorten. Met zijn talrijke zitjes nodigt de museumtuin uit tot verpozen: Een oase in het stadsgewoel.  

Museum Niederösterreich, met exposities over geschiedenis én natuur

Al van verre zichtbaar ten slotte is de Klangturm St. Pölten (Kulturbezirk 1) in het centrum van het Landhausviertel. De futuristisch ogende ‘vuurtoren’ van architect Ernst Hoffmann, die ook de regeringswijk ontwierp, is inclusief antenne 76,67 meter hoog en daarmee na de kathedraal het hoogste gebouw van St. Pölten. Hoewel gemaakt van 650 ton staal en 1000 vierkante meter glas, werkt het geheel transparant en licht. De foyer doet sinds 2005 dienst als cultureel informatiecentrum. Een gratis toegankelijk panoramaterras op 47 meter hoogte kan worden bereikt met de panoramalift of via 280 treden. Dé plek dus om vanuit het eigentijdse St. Pölten uit te kijken over de historische binnenstad en te ervaren hoe al die verschillende bouwperiodes toch een harmonisch geheel vormen.

Naar het stadstrand

Terras van de Seedose aan het strand van een van de Viehofner Seen

Elke stad wordt aantrekkelijk als de natuur nabij is. Dat geldt ook voor St. Pölten. Na onze ‘architectuurwandeling zoeken we een oase buiten de stad op: De Viehofner Seen, een 53 hectare groot recreatiegebied en natuurpark ten noorden van het centrum. De meren zijn een belangrijk broedgebied voor enkele zeldzaam geworden vogelsoorten, maar de oostzijde van het grootse meer is opengesteld voor zwemmers. Bovendien kun je een roeibootje of waterfiets huren bij de Seedose, een zomerrestaurant met ‘strandtent’-sfeer, direct aan het water en toch schaduwrijk tussen de bomen. Wij nemen er plaats op het terras , bestellen een huisgemaakte, koele soda-citroenlimonade en sluiten er ons bezoek aan St. Pölten aangenaam ontspannen af.

St. Pölten kan met en zonder gids worden verkend. Wie op eigen houtje wil rondwandelen, kan de gratis audio-app “Hearonymus” voor smartphones downloaden en zoeken op St. Pölten. Een rondleiding met deze app (Duits of Engels) begint op de Rathausplatz en voert langs 23 stations. Onderweg luister je naar allerlei interessante achtergrondinformatie over de historische en moderne architectuur in de stad. Meer informatie over alle mogelijke rondleidingen: stpoeltentourismus.at/rundgaenge

Nog meer over St. Pölten kom je te weten in het Stadtmuseum, met een permanente tentoonstelling over archeologie, stadsgeschiedenis en aparte Jugendstil-afdeling. Prandtauerstraße 2, stadtmuseum-stpoelten.at

Lees hier meer over het veelzijdige Museum Niederösterreich.

Kijk wat je allemaal in de omgeving kunt doen op onze wegwijzer.