Großes Walsertal

Onthaasten in het natuurpark

Tekst: Emely Nobis / Beeld: Frits Roest

Fontanella

Zo groot is het Großes Walsertal of Großwalsertal nou ook weer niet. Over een lengte van 25 kilometer strekt het zich van oost naar west uit in het hart van Vorarlberg. Wel groot(s) is het aanbod aan natuurschoon. Denk aan steile berghangen met bossen en bergbeken, almen en bloemenweiden, bergmeren, kloven, ravijnen, een rivier (de Lutz) die het hele dal doorstroomt en uitzicht op veertig bergtoppen van de Noordelijke Kalkalpen: de subgroepen van het Bregenzerwaldgebergte in het noorden en het Lechbrongebergte in het zuiden en oosten. De zes gemeentes, vrijwel allemaal gelegen op de zonzijde (Sonnhang) van het V-vormige dal, tellen bij elkaar een krappe vierduizend inwoners. We zijn in een van Oostenrijks dunst bevolkte regio’s, met genoeg ruimte voor de toerist die de massa wil mijden en op zoek is naar rust en onthaasting.

Sinds 2000 is het Großes Walsertal UNESCO Biosferenpark, wat onder meer staat voor een harmonieus samengaan van mens en natuur en dus duurzaam toerisme. Grote hotelketens zijn er hier nauwelijks. De meeste accommodaties zijn familiebedrijven met een overzichtelijk aantal kamers en een lange traditie. Een auto heb je niet per se nodig. Sterker nog: veel wegen naar almen en berghutten zijn voor gemotoriseerd verkeer afgesloten, maar wel bereikbaar met de speciale wandelbus. Daarnaast brengen drie bergliften (in Faschina, Sonntag en Damüls) je comfortabel naar verschillende wandelgebieden.

Walser uit Wallis

Typisch Walserhuis

De vroegste inwoners van het Großwalsertal waren Reto-Romanen: boeren die vanaf circa 1000 na Chr. vanuit het naastgelegen dal Walgau kwamen en zich vestigden in het meest brede en toegankelijke voorste  deel van het dal, rondom de huidige gemeenten Thüringerberg, St. Gerold, Blons, Raggal en Marul. De naam dankt het dal echter aan de Walser, die het in de 14e eeuw vanuit het Zwitserse kanton Wallis koloniseerden en de Duitse taal meebrachten. Hun komst wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1313, waarin de graven van Montfort (die vanuit Feldkirch over het dal heersten) twee Walser-families een leenrecht schenken. Deze Walser bevolkten het dal juist van achteren (vanaf Damüls in het oosten) en trokken vervolgens steeds verder van pas naar pas. Daarbij verdreven ze gaandeweg de Retro-Romanen uit het voorste dal, zodat nu alleen nog de namen van sommige velden en dorpen aan hun aanwezigheid herinneren. Zo betekent Blons in het Reto-Romaans ‘kleine vlakte’.

Kirche in Sonntag

De Walser hadden een bijzondere positie, vertelt directeur David Ganahl van het Museum Großes Walsertal. ‘Het waren vrije, onafhankelijke boeren en houthakkers die door de graven van Montfort bovendien werden ingehuurd als douanier en bewakers van de passen. Ze mochten ook eigen rechtbanken hebben. In heel Vorarlberg waren er vier Walser-rechtbanken, waarvan twee bij ons in het dal: het Untere en het Obere Gericht. Het gebied van het Obere Gericht, tussen Damüls en Fontanella, wordt in het dialect nog steeds Drobergerichtler genoemd.’

In ruil voor hun vrijheid hadden de Walser in tijden van oorlog dienstplicht. Dat werd hen fataal toen op 20 april 1499 de grote slag bij Frastanz (nabij Feldkirch) werd uitgevochten tussen de Schwäbischen Bund met daarin de Montforter graven enerzijds en de Zwitserse Eidgenossenschaft anderzijds. Ganahl: ‘Bij die gevechten kwamen zesenvijftig jonge Walser om het leven, indertijd zo’n beetje de hele mannelijke bevolking in de bloei van het leven. De gebeurtenis vormde een keerpunt. In 1508 moesten de Walser noodgedwongen hun privileges opgeven en zijn het alsnog lijfeigenen geworden.’

Extreem Museum

Sonntag

Het Museum Großes Walsertal ligt op een steenworp afstand van de kerk in Sonntag en is gevestigd in een van de oudste panden in het dal: een dubbelhuis waarvan de kern vijfhonderd jaar oud is. In de loop der eeuwen waren hier onder meer restaurant, kaasmakerij, bakkerij, slagerij en woonhuis gevestigd. Sinds 1981 is het een museum, met onderwijzer David Ganahl als directeur/vrijwilliger. De afgelopen jaren heeft hij in het aanvankelijk typische Heimatmuseum een eigentijdse tentoonstelling ingericht over de geografische, economische en sociale aspecten van het leven in het dunbevolkte dal. Dit alles onder het motto: Leben in Extremlagen – in extreme omstandigheden dus. ‘Natuurlijk vinden we ons dal extreem mooi’, aldus Ganash, ‘maar we willen het niet idealiseren. Zo gaan we ook in op de leegloop door het gebrek aan gekwalificeerde arbeidsplaatsen of de extreme polarisatie die er in zo’n dunbevolkt dal ontstaat tijdens verkiezingen – echt een probleem aan de Stammtisch.’

In de 21 kamers wordt een boog gespannen van verleden naar heden, met onder meer aandacht voor de kolonisatiegeschiedenis, de inrichting van Walserhuizen, ontwikkeling en sociale betekenis van de klederdracht, de Walsertaal en de omgang met crisissituaties als lawines. Veel objecten zijn uniek voor dit dal. In een kamer gewijd aan de rol van het geloof is bijvoorbeeld een Versehgarnitur te zien: een set met alle benodigdheden voor de ziekenzalving die elke familie vroeger standaard in huis had (‘Zoals bij ons de kerstballen klaar op zolder liggen’). Ook is er een Walser Seelenloch te zien. Dit schuifdeurtje in de huisfaçade werd geopend als iemand stierf, opdat de ziel naar het hiernamaals kon ontsnappen, en vervolgens weer gesloten om de duivel buiten te houden. Ganash: ‘We presenteren dat deurtje niet alleen als een vorm van bijgeloof, maar ook als hulpmiddel in een crisissituatie. Er is een geliefde overleden, maar dat accepteert je door hem ook symbolisch te laten vertrekken.’

Naast de vaste expositie zijn er in het museum ook altijd tijdelijke tentoonstellingen. Flecken 17 in Sonntag, walsermuseum.at

Klankinstallaties

Houten huizen met “Schindel”

De Walser hebben zowel op natuur als cultuur van het Großes Walsertal hun stempel gedrukt. Zo wordt de architectuur gedomineerd door de typische Walser blokhuisbouw: vierkante huizen met een façade van verticale houten planken, soms bovendien bekleed met houten Schindel (dakplankjes). Het oogt harmonisch, omdat naast de oudere huizen ook de meeste nieuwbouw wordt uitgevoerd in de traditionele architectuur. Karakteristiek voor Walser-nederzettingen is ook de scheiding van huis en stal, met genoeg tussenruimte om bij brand tenminste één van de panden te redden.

Landbouw is naast duurzaam toerisme de belangrijkste economische activiteit in het dal. Ook daarop hebben de Walser hun stempel gedrukt met de Dreistufen-landbouw, waarbij de koeien in het voorjaar vanaf de boerderijen in het dal naar almen op middelgrote hoogte worden gedreven (de Maisäß) en pas in de zomer naar de hoger gelegen almen gaan. Het resultaat van die begrazing op meerdere niveaus is dat ruim een derde van alle oppervlakte is bedekt met almen en weiden. Een open landschap en mede daardoor een perfect wandelgebied.

Dalstation van de kabelbaan

Sonntag, een voormalig bosgebied dat door de Walser werd gerooid om plaats te maken voor boerderijen, is een prima uitgangspunt voor veel wandelingen. De naam van het plaatsje gaat volgens sommigen terug op de zondagse zegening van het vee in de kapel die de Walser er in de 14e eeuw bouwden. Een andere theorie wil dat de naam is ontleend aan Dominicus: beschermheilige van de huidige parochiekerk met fiere gotische toren. Diens naam is immers afgeleid van het Latijnse dominica (zondag).

Rozenkranskapel

Bij het dalstation van de Seilbahnen Sonntag stappen we in de 16-persoons cabinelift die ons naar het wandelgebied Stein op 1300 meter brengt. Vanaf het bergstation volgen we de rondwandeling Klangraum.stein, zo genoemd vanwege de verschillende klankinstallaties op de route, zoals een tunnel met daarin ligstoelen dwars over een beek (om aandachtig naar het ruisen te luisteren), trechters die het omgevingsgeluid bundelen en een echowand. In combinatie met de overdekte grilplaats en kinderspeelplaats halverwege is dit een ideaal familie-uitje, maar het lieflijke decor van afwisselend bossen, bergboerderijen, almen met grazende koeien, de kleine Rozenkranskapel met rotstuin en de vele doorkijkjes naar de pittoreske strooidorpen maken deze circa drie uur durende wandeling (300 hoogtemeters) voor iedereen onweerstaanbaar. Terug bij het bergstation blijkt de gondellift met middagspauze. Geen probleem, want op het panoramaterras van het restaurant Seilbahn Stuba bij het liftstation is het prima toeven.

Dienstregeling lift: seilbahnen-Sonntag.at

Het in houtarchitectuur gebouwde restaurant Seilbahn Stuba serveert op sommige dagen ook een Bergfrühstück.  vorarlberg-alpenregion.at

Walserkaas

Regionale specialiteiten

Na de ‘gedwongen’ onthaast-pauze dalen we alsnog af en steken we bij het dalstation de straat over naar het Biosphärenpark.haus. De vorm van het pand volgt de bocht van de weg waarin het ligt. Hier geeft de expositie Walser auf dem Weg meer achtergrond over het biosferenpark én over het culinaire visitekaartje van de regio: de ambachtelijke bergkaas Walserstolz. ’s Zomers wordt deze kaas, die dankzij de vele kruiden en planten op de berghangen een heel eigen aroma heeft, geproduceerd op zeven almen; ’s Winters onder meer in de kaasmakerij in de kelder van het Biosphärenpark.haus zelf. Wij willen proeven en dus bestellen we een Brettljause in de kleine bistro van het natuurparkhuis. De kaas in verschillende mate van rijping heeft inderdaad een smaak om trots op te zijn en dat geldt net zo goed voor het brood, de boter, de worst en gepekelde groenten van ambachtelijke producenten uit de omgeving.

Biosphärenpark.haus, Boden 34 in Sonntag, grosseswalsertal.at

Bergmeer

Seewaldsee

Het Großes Walsertal is geen regio van pittige hoogtewandelingen met veel stijgen en dalen, maar kenmerkt zich eerder door veel gevarieerde (dag)tochten en themawandelingen in alle uithoeken van het dal. Soms pittig, meestal niet al te zwaar. Na Sonntag, ongeveer halverwege het dal, verkennen we het wandelgebied dat verder naar achteren ligt. Vanaf de parkeerplaats/bushalte Säge in Fontanella (bij een houtzagerij dus) wandelen we de volgende ochtend naar het bergmeer Seewald, een gemoedelijke tocht van een half uur over een licht glooiende, geasfalteerde (autovrije) weg. Wie wil, kan zich tussen eind juni en begin september vanaf de parkeerplaats met een boemeltreintje op wielen naar het geliefde zwemmeer laten vervoeren. Wij lopen liever, want het is een mooie wandeling door het gehucht Garlitt, over het ravijn Seewaldseetobel en langs de boerderijen van Seewald. Het pittoreske meer zelf is omgeven door bossen en weiden met grazende koeien en geiten. We volgen een deels smal pad dat rondom het hele meer voert. Vrijwel aan het einde zien we een geitenbok rare sprongen maken. Zijn horens blijken verstrikt in het afrasteringsnet. Als we naar het nabije restaurant Seestüble lopen om te waarschuwen, blijkt de eigenaar al te zijn gebeld. Terwijl we op het terras met blik op de idyllische Seewaldsee een glas koel citroenwater drinken, komen er inderdaad drie mannen aanrennen die het beest met vereende krachten (de een ontwart de kluwen, de anderen houden de paniekerige bok in toom) bevrijden. Opgelucht blatend rent hij terug naar de rest van de kudde. Wij wandelen terug naar de Säge en rijden door naar de wandelparkeerplaats in Buchboden.

Het Seestüble is in de winter beperkt geopend. Seewald 55 in Fontanella, Seestüble

Het boemeltreintje naar het meer wordt geëxploiteerd door Gasthaus Seewaldsee, eveneens gelegen aan de Seewaldsee (’s winters beperkt geopend). seewaldsee.at (dienstregeling boemeltreintje onder Anfahrt)

Alpengasthof

Alpengasthof BAd Rothenbrunnen

Ons lunchdoel – Alpengasthof Bad Rothenbrunnen – is alleen te voet bereikbaar over een licht stijgend pad langs de imposante Kessis-kloof. De Alpengasthof dankt z’n ontstaan aan de zogeheten ‘rode bron’, met sterk ijzerhoudend water dat de omliggende rotsen rood-roestbruin kleurt. Al vanaf de 15e eeuw werd aan het water een geneeskrachtige werking toegedicht en in 1834 werd daarom in de nabijheid een kuurhotel gebouwd: het huidige hotel-restaurant Bad Rothenbrunnen. Nog steeds ademt het statige pand van vier verdiepingen, met Schindel-façade en groene vensterluiken, de charme van de 19e eeuw en zijn de eenvoudige hotelkamers ingericht met meubels uit het fin-de-siècle. Hoewel je er met de auto niet kunt komen, zit het terras op deze zomerdag bomvol met vooral families en draven de dames van de bediening met volle borden eten af en aan. Het is een ouderwets romantische oase, des te meer door het volledig ontbreken van verkeersgeluiden. De verscholen plek is bij de inwoners van het Großes Walsertal zelf een geliefd uitstapje. Bovendien is het Gasthaus begin- en eindpunt van veel grote en kleinere wandelingen door het Natura-2000-gebied Gadental, een van de kernzones in het biosferenpark.

Alpengasthof Rothenbrunnen is van mei tot oktober geopend. Buchboden 29 in Sonntag, rothenbrunnen.at

Misthaufen

Gadenalpe

Wij wandelen na de lunch met gids Maria Ganahl naar de Gadenalpe op 1.317 meter, een klim van ongeveer 300 meter, deels steil over serpentinewegen met mooi uitzicht op een kloof en een waterval. Als we de Gadenalpe na ongeveer anderhalf uur en een laatste steil stuk bereiken, lopen we opnieuw een prentenboek binnen. Een paar verlaten almhutten in een weidse dalketel met uitzicht op de bergwereld, grazende  paarden, bankjes om uit te rusten en tot rust te komen… Als we na het aangenaam verpozen in een najaarszonnetje dan toch teruglopen, leidt Maria ons langs de ‘rode bron’. Op de achtergrond zien we een afgestompte berg: de Misthaufen (mesthoop) . Hij maakt deel uit van het Lechbrongebergte en dankt z’n naam aan de bijna vierkante top – die lijkt op de dobbelsteenvormige mesthopen zoals die vroeger in heel Vorarlberg door boeren zorgvuldig werden gemaakt. Hoe beter gelukt, hoe trotser men was.

Proosdij met meditatieweg

Proosdij St. Gerold

Onze laatste wandeltocht voert naar het voorste dal en de proosdij St. Gerold: een nedersticht van de benedictijnerabdij Einsiedeln in Zwitserland. De voorgeschiedenis van de proosdij gaat terug tot 960, toen de heilige Gerold, een hertog uit Sachsen, zijn bezit overdroeg aan zijn zonen en op zoek ging naar een geschikte plek voor een leven als kluizenaar. Hij streek neer onder een dikke eik in de omgeving van het huidige klooster. Lang bleef het niet rustig onder de eik. De legende wil dat graaf Otto von Jagdberg tijdens de jacht zag hoe een  beer zijn toevlucht zocht aan Gerolds voeten. De graaf besefte dat hij het met een heilige van doen had en schonk Gerold het omringende land, liet het bos rooien en bouwde een cel voor de kluizenaar. Na Gerolds dood in 978 werd over diens graf eerst een romaanse kerk en in 1280 een klooster gebouwd. De Geroldslegende werd in 1684 door een broeder op tien grote gedenkplaten geschilderd. Deze beeldcyclus in de Gerold-­gedenkplaats is tijdens een rondleiding op het kloosterterrein te bezichtigen. Je bezoekt dan ook de proosdijkerk uit 1877 met fresco’s uit 1965/1966, gemaakt door kunstenaar Ferdinand Gehr. De parochianen reageerden indertijd geschokt op de naïeve, kinderlijke schilderingen, maar als symbool voor  de eenvoud van het geloof passen ze bij de geest van modernisering na het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965).

Weg der Sinne

Vandaag de dag is de proosdij een ontmoetingsplek voor mensen op zoek naar zingeving. Je kunt vrij slenteren over het terrein, door de mooie tuin of over het eenvoudige kerkhof zonder zichtbare graven – met alleen de namen van de overledenen op de lemen kerkmuur. Na de rondleiding door de historische ruimtes gaan we weer naar buiten en zoeken we het startpunt op van de Weg der Sinne – Weg der Stille. Deze rondwandeling voert vanaf de proosdij door een sprookjesachtig bos, over een deels modderig pad langs liefdevol aangelegde vijvers en voorbij aan een labyrint: symbool voor de menselijke levensweg die geen rechte lijn volgt maar via kronkelwegen (hoogte- en dieptepunten) naar de essentie (het centrum van het doolhof) voert. De wandeling zelf duurt een uur; het meditatieve effect ervan werkt nog na als we enige tijd later het Großes Walsertal  weer uitrijden.

De proosdij ­organiseert wandelingen met gids in de omgeving én diverse rondleidingen op het terrein met een afsluitend aperitief in de historische wijnkelder. propstei-stgerold.at