Traditie & Gebruiken

Kerststalletjes bouwen

Tekst: Emely Nobis

Kerststal uit Steyr in Opper-Oostenrijk

Uitgevonden is de kerststal in Italië. Om de geboorte van Jezus aanschouwelijk te maken, liet de heilige Franciscus van Assisi in 1233 in het bos van Greccio het verhaal nabootsen – toen nog zonder mensen en met alleen een levende os en ezel in een grot. Volgens de overlevering kwam het volk in de kerstnacht naar deze plek om hem te horen spreken. Het geldt als de eerste gedocumenteerde vermelding van een kerststal. Daarnaast worden ook middeleeuwse heiligenspelen en het gebruik onder kloosterzusters om tijdens de kerstviering met een wieg te schommelen als voorloper gezien.

Nagelschmiedkrippe

Vanuit Italië breidde de kerststal zich uit naar Spanje, Oostenrijk en Duitsland, pas veel later gevolgd door de rest van Europa. Aanvankelijk waren het vooral levende kerststallen, met naast os en ezel geleidelijk meer dieren en ook mensen. Pas in de 17e eeuw ontstond de kerststal met figuren geplaatst in een decor, toen nog vooral in de kerken en kloosters van de franciscanen en jezuïeten. Alle mogelijke technieken op het gebied van licht, driedimensionaliteit en optische illusies werden ingezet om het volk het kerstverhaal in te trekken in een tijd dat vrijwel niemand kon lezen en schrijven.

Verbod werkt averechts

Dat de kerststal in Oostenrijk van kerk en klooster naar de huiskamer verhuisde, is te danken aan een verbod. De verlichte keizer Joseph II wilde de macht van de kerk inperken. Hij sloot tal van kloosters die volgens hem geen maatschappelijke bijdrage leverden en in 1782 verbood hij ook kerstspelen én het opstellen van kerststallen: ze waren in zijn ogen zo groot en pronkvol barok geworden dat de essentie van de kerstboodschap erdoor uit het zicht was geraakt. Zijn Hofdekret werkte averechts. Mensen waren van de traditie gaan houden en wilden haar niet kwijt. Nu het in de kerk niet meer mocht, ging men thuis zelf Kripperl maken. Beroepsgroepen als nagelsmeden, houtknechten en zoutmijnwerkers begonnen in hun vrije tijd ook voor anderen te snijden en vulden zo hun karige inkomen aan.

In verschillende regio’s ontwikkelden zich heel eigen stijlen. Typerend voor het Ennstal en Steyr zijn bijvoorbeeld de Nagelschmiedkrippen, genoemd naar de nagelsmeden die ze maakten. Voor de figuren werd een klei-watermengsel in een mal gegoten en vervolgens gebakken en geverfd. Rondom Ebensee in het Salzkammergut ontstonden Landschaftskrippen: vaak kamergrote ensembles in een (almen)landschap in plaats van een oriëntaalse omgeving, met tussen de houtsnijfiguren ook regionale beroepsgroepen als boeren, herders, jagers, stropers en mijnwerkers. Ook in Tirol wordt de centrale scène van de geboorte van Christus vaak naar de eigen leefwereld verplaatst. De stal wordt dan een Tiroolse boerderij en tussen de Bijbelse figuren lopen mannen en vrouwen in lokale klederdracht.

Steyr Krippe

Ganzjahreskrippe

Kerststallen worden in Oostenrijk gaandeweg opgebouwd tussen 8 december (Maria Onbevlekte Ontvangenis) en 2 februari (Maria-Lichtmis). De figuren die tussentijds worden toegevoegd volgen de Christelijke kalender. Zo wordt het kindje Jezus altijd pas op 24 december in de kribbe gelegd en komen de drie koningen er op 6 januari bij. Trouwens, ook na 2 februari is het stalletjesjaar in veel kerken en gezinnen niet voorbij. Tegen Pasen komen de paasstallen die het Passieverhaal verbeelden uit de verpakking en soms is er zelfs sprake van een Ganzjahreskrippe – met decors en figuren die het hele jaar door de opeenvolgende kerkelijke gebeurtenissen uitbeelden. Al die werelden in miniatuurformaat overstijgen hun religieuze betekenis. Net als veel poppenhuizen blinken ze uit in zoveel vakmanschap en verfijnde detaillering dat je er niet op uitgekeken raakt.

Van generatie op generatie

Het bouwen van (kerst)stallen, het maken van de figuren en het ontwerpen van de achtergrond wordt vaak van generatie op generatie doorgegeven. Ook Rupert Beran uit Grödig (Salzburgerland) leerde het vak van zijn vader en maakt nu al een kwart eeuw stalletjes. Hij vertelt dat maar weinig ‘Krippenbauer’ zowel kast, decor als figuren maken. De meesten zijn specialist in een van die disciplines. Zelf heeft hij zich helemaal gestort op het ontwikkelen van kasten en driedimensionale achtergronden. In de werkplaats in de kelder van zijn huis staan zeker dertig stalletjes en stallen in verschillende fasen van voltooiing. Een oud botervat, een broodtrommel, een uitgeholde boom, een boomwortel, een gedroogde sponszwam… alles lijkt hij te kunnen gebruiken als behuizing voor weer een nieuw kersttafereel. ‘Het borrelt voortdurend.’

Zijn driedimensionale achtergronden met huizen, bergen, weides, rotsen en grotten maakt hij tegenwoordig meestal van styropor (schuimplaat): ‘Omdat het zo’n licht materiaal is.’
Het is volgens hem vooral de kunst om de naden weg te werken en de structuren zo te beschilderen dat er een goede sfeer ontstaat. ‘Daarom gebruik ik bij voorkeur reflecterende kleuren, want die weerkaatsen het licht in de stal zo mooi.’

Beran is zo goed in zijn hobby dat hij ook buiten Oostenrijk gevraagd wordt cursussen te geven. Voor hem zelf zit de lol vooral in het werken met zijn handen. ‘Het aanraken, voelen en aftasten… Hoe gedetailleerder ik werk, hoe rustiger ik word.’

Krippenvereine

De traditie van het bouwen van (kerst)stallen wordt ook levend gehouden door tal van Krippenvereine. Oostenrijk telt circa 160 regionale en lokale verenigingen (vooral in Tirol en Salzburg) met samen zo’n 11.000 leden. Sommigen houden zich vooral bezig met het restaureren en conserveren van historische kerststallen. Anderen geven daarnaast cursussen aan hobbyisten.

Alle verenigingen vallen onder een Landeskrippenverband dat weer is aangesloten bij het overkoepelende Verband der Krippenfreunde Österreich. In zes van de negen bondslanden kun je bovendien de opleiding Krippenbaumeister volgen – die de bevoegdheid geeft om cursussen te geven. Peter Fischer, plaatsvervangend voorzitter van het Landeskrippenverband Salzburg, vertelt dat er alleen al in Salzburg de afgelopen zestien jaar ruim honderd ‘meesters’ zijn afgestudeerd. Gelukkig maar, want de belangstelling voor cursussen neemt eerder toe dan af. ‘Het Krippen-virus is blijkbaar besmettelijk. Vaak volgen mensen eerst zelf een cursus en komen ze een paar jaar later terug met hun kinderen of kleinkinderen. Natuurlijk kun je het ook thuis doen, maar in ons cursuslokaal heb je alle werktuig zoals bandzaagmachines en mallen voor figuren. Bovendien gaat het ook om het gezellige samenzijn.’

Fischer zelf is al twintig jaar lid van de Krippenverein Grödig, tegenwoordig vooral als leraar en examinator. ‘Gelukkig maar, want ik zou niet weten waar ik thuis nog een kerststal moet neerzetten. Mijn vrouw is nu al enigszins wanhopig door de ruimte die mijn productie in beslag neemt.’

De perfecte kerststal bestaat niet, benadrukt hij. Bij het bouwen ervan is het juist belangrijk dat mensen er hun persoonlijke stijl en verhaal aan geven. ‘We doen niet aan modelbouwen maar aan kerststalbouwen. Jezus is geboren immers in een halve ruïne, niet in een prachtige stal. Door in een kerststal iets van jezelf te verwerken, zoals je ouderlijk huis, de kerk waarin je bent getrouwd, je mooie buurmeisje of je eigen oriëntaalse fantasiewereld, krijgt het voor de maker naast de kerstboodschap een extra betekenis. Dat is de enige manier om de traditie levend te houden en het culturele erfgoed door te geven. Een zelfgebouwde kerststal in elk huishouden: dat is ons streven!

Krippe im Krippenmuseum Palmenhaus Steyr

Kripperlroas: kerststalletjes kijken

Na de kerst begint in het Salzkammergut de tijd van de Kripperlroas (roas=reis). Met de koets, te voet of per schip trekken mensen hier tussen eind december en begin februari langs de mooiste handgemaakte stalletjes (vaak in privé­huizen). Sommige stalletjes zijn al honderden jaren in een familie. Het opstellen en gaan bekijken van de zogeheten Landschaftskrippen in het Salzkammergut is sinds 2015 immaterieel cultureel UNESCO-werelderfgoed. Zelf een ‘roas’ bijwonen kan onder andere in Ebensee, Bad Ischl en Strob aan de Wolfgangsee. In andere plaatsen en regio’s in Oostenrijk zijn er soms speciale Krippenpfade (wandelroutes) langs kerststallen in kerken en privéhuizen uitgestippeld, bijvoorbeeld in Imst en Nassereith (Tirol), Radstadt en Großarl (Salzburgerland) en Freistadt (Opper-Oostenrijk). Informeer bij het lokale toerismebureau naar de mogelijkheden.

Kerststallen in musea

Opper-Oostenrijk

Ebensee
In museum Ebensee is er telkens tussen eind december en begin februari een expositie rond de zogeheten Ebenseer Landschaftskrippen, kamervullende (kerst)stallen met soms honderden figuren in het landschap van de regio. Kirchengasse 6, museumebensee.at

Steyr
Het Palmenhuis in Steyr bezit naast Nagelschmiedkrippen ook tweehonderd barokke kerststalfiguren uit de verzameling van de graven Lamberg én de Steyrer Krippe: een nabootsing van de stad Steyr. Schlosspark, christkindlregion.com

Linz
In de Krippenraum van het Schlossmuseum is elk jaar vanaf de eerste zaterdag in de advent tot 2 februari ‘Krippenkunst’ uit Opper-Oostenrijk te bewonderen. Schlossberg 1, ooelkg.at

Gmunden
De Kammerhof-Museen in Gmunden bezitten een van de grootste (kerst)stalletjesverzamelingen in Opper-Oostenrijk, van simpele stalletjes met figuren van klei tot kunstvolle figuren gemaakt door de beeldhouwfamilie Schwanthaler. Ze zijn te zien vanaf 25 november tot Maria Lichtmis op 2 februari. Kammerhofgasse 8, museum.gmunden.at

Neder-Oostenrijk

Vösendorf
Het Krippenmuseum in een voormalige graanschuur op het terrein van kasteel Vösendorf exposeert kerststallen van hoge kwaliteit, vaak gemaakt door kunstenaars en deels wisselende exposities. Johannisweg 2, krippenverein-voesendorf.at

Tirol

Fulpmes
Het 500 jaar oude Platzwirt-Haus in Fulpmes herbergt een verzameling historisch waardevolle oude kerststallen. Naast exemplaren van oude meesters en eigen werk van de vereniging Krippenfreunde Fulpmes gaat het onder meer om zogeheten ‘Guckloch-Krippen’ (kerststalletjes met een kijkgat), een papieren kerststal uit 1740 met 144 figuren en een moderne begaanbare kerststal met levensgrote houten figuren. Het museum biedt ook informatie over het ontstaan, de volkscultuur en de techniek van het maken van kerststallen. Bahnstraße 11, krippenmuseum.at

Wenns
In het 700 jaar oude Stamserhaus – de oudste boerderij van Tirol – toont de in 1860 opgerichte Weihnachtskrippe-Gesellschaftsverein Wenns (de oudste Krippenverein ter wereld) circa veertig door leden gemaakte kerststallen uit diverse periodes en in verschillende stijlrichtingen. Georg-Matthäus-Vischer-Platz 30, Stamserhaus op Facebook

Innsbruck
Het Volkskunstmuseum exposeert circa twintig kunst-kerststallen vanaf de 18e eeuw tot heden, onder meer een barok geklede groep en een oriëntaalse groep. Universitätsstraße 2, tiroler-landesmuseen.at

Wiedermiening
De Krippenherberge in Wiedermiening (bij Innsbruck) exposeert (kerst)stallen uit heel de wereld. Affenhausen 8, krippenherberge.at

Vorarlberg

Dornbirn
In een vijfhonderd jaar oude paardenstal in Dornbirn toont de lokale Krippenverein honderdtwintig kerststallen en kerststalfiguren uit heel de wereld. De twee grootste komen uit Italië: een 16 vierkante meter grote passiestal (vastentijd-stal met de lijdensweg van Jezus) en een 23 meter lange Jahreskrippe met veertien staties uit het leven van Jezus.
Gütle 11c, krippenmuseum-dornbirn.at